Kentsel Tasarım Rehberlerinin Etkinliği-2

Kimlikli ve yaşanabilir kentsel çevreler yaratılabilmesi için planlama ve tasarım süreçlerinde kentsel tasarım rehberlerinin etkinliği üzerine söz söyleyen bu çalışmanın ilk bölümünde bahsettiğimiz “Kentsel Tasarım” konusuna ikinci bölümde “Kentsel Tasarım Rehberleri”ni ekliyoruz.

Kentsel Tasarım Rehberlerinin Tanımı ve Amacı

Kentsel Tasarım Rehberleri, kentsel ve kırsal alanda, belirlenmiş mekânlardaki doğa koruma veya mevcut kentsel –kırsal dokuda veya yeni gelişme alanlarında kent kimliği ve kent dokusunun sürdürülebilirliği kapsamında bütünsel bir çerçeveyi oluşturan planlama sürecinin önemli bir parçasıdır.

Kentsel Tasarım Rehberleri; tasarlanmak/düzenlenmek istenen mekânının kimliğinin korunması ve kimliğine değer kazandırılmasını, kentsel mekânın kalitesinin artırılmasını, estetik ve sanat değerinin yükseltilmesini, yapıların bir uyum içerisinde ve bütünlük oluşturacak şekilde düzenlenmesini ve doğa veya yerleşme bütününde ele alınan mekânın yaşam kalitesini artırmayı amaçlar (KTR, 2018).

Kentsel Tasarım Rehberlerinin Hazırlama Süreci

Kentsel tasarım rehberleri; gelecek için vizyon ve stratejileri mekanla buluşturan, yere özgü mekânsal ve sosyal dili sürdüren, sosyo kültürel boyutları öne çıkaran, tarihi, kültürel ve doğal özellikleri koruyan, kılavuzluk eden, mekânsal ve işlevsel kullanım çeşitliliğini belirleyen, tasarım detaylarını açıklayan, kamusal kullanımı öne çıkaran, alandaki çözümleri insan odaklı / öncelikli ve etkin kılan, esnek ve müzakereye açık bir süreç olarak tanımlanmaktadır (KTR, 2018).

Bu doğrultuda, Kentsel Tasarım Rehberleri Sistem Önerisini 4 başlık altında sınıflandırabiliriz (1):

• Ülkesel Kentsel Tasarım Politikaları: Ulusal hedefleri, kentsel gelişmeye yönelik planlama ve tasarım ile yönlendiren ve değişime rehberlik eden bütünsel bir bakışı tanımlamaktadır. Ülkesel ölçekte, tasarım kalitesine önem verecek ilke kararları ile oluşturulacak kentsel tasarım politikalarının belirlenmesidir.
• Yerleşmeye İlişkin Kentsel Tasarım Stratejisi: Kimlikli ve özgün bir kentsel gelişmede stratejik düşünme ve kentsel tasarım ile çözüm üretmede kullanılan bütünsel yaklaşımdır. Kentsel Tasarım strateji ve araçlarının amacı yerleşmeye ilişkin gelişmeyi kentsel tasarım ile en yüksek standartta sağlamaktır. Planlama sisteminin içinde yer alan ve onunla bütünleşmiş bir kentsel tasarım yaklaşımı ile kaliteli, kimlikli ve yaşanabilir mekânlar oluşturulabilecektir.
• Yere Özgü Kentsel Tasarım Rehberleri: Yerleşmeye ilişkin Kentsel Tasarım Stratejisi kapsamında, noktasal, özgül ve detaylı kentsel tasarım çalışmalarıdır. Mekânla buluşan ve gelişme sürecini tasarıma ilişkin detaylarla besleyecek Kentsel ve Kırsal Tasarım Rehberleri ve Yere Özgü Kentsel Tasarım Projeleri belediyesince veya ilgili idaresince hazırlanmalıdır.
• Tematik Kentsel Tasarım Rehberleri: Mekân oluşturmada ülkesel rehber ve araçların yanı sıra güncel ve kaçınılmaz özgün yaklaşımlar da gerekli olmaktadır. Bu kapsamda, farklı gereksinimler doğrultusunda, kentsel gelişme için Kentsel Tasarım Kavramsal Şeması da dikkate alınarak tematik rehber ve araçlar sunulmaktadır. Bu doğrultuda ülkesel rehber ve araçların yanı sıra güncel ve özgün yaklaşımlar doğrultusunda Tematik Rehberler veya Kentsel Tasarım Norm ve Standartları belediyesince veya ilgili idaresince hazırlanmalıdır (KTR, 2018).

“Kentsel tasarım” insanlar için kaliteli, özgün, yaşanabilir ve kimlikli “mekân” oluşturma sürecidir. Bu süreçte kentsel mekân için ortak bir karar ortamı ve işbirliği oluşturulmalıdır. İlgili idarelere yönlendirici bir kılavuz niteliğinde olan “Kentsel Tasarım Rehberleri”nin nasıl hazırlanması gerektiğine ilişkin aşamalar ise şu şekildedir:

1. Hazırlık ve Vizyon: Bu aşamada amaç ve hedefler önceliklidir. Yerleşmeye ilişkin nasıl bir mekan ve yaklaşım benimsendiğine karar verilmesi ve vizyon oluşturulması aşamasıdır. Bu kapsamda fiziksel değişkenlere, sınırlandırıcı ve yönlendirici hedefe yönelik mekânsal ve sosyal analizler ile rehber çalışma konusunun tanımlanması, kentsel tasarım hedef ve sınırlarının belirlenmesi, alana ilişkin sorunların tanımlanarak, mekânsal gelişime ilişkin stratejik çerçevenin kurulması önemlidir.
2. Bağlam ve Analizler: Bağlam kentsel tasarımın içinde yer aldığı ortamla ilişkili olup, kentsel tasarım için çok önemli bir açılımdır. Ayrıca bağlam, yere özgü kararların altyapısını da oluşturur. Yerleşmenin biçimi, yapısal ve mekânsal kurgusu, ekolojik altyapısı, konum ve ilişkilerinin oluşturduğu özgünlük ve sosyal yaşamın birlikteliğini düzenlemektedir. Bu doğrultuda, alanın kentle ilişkisi, planlama ile ilişkisi, tarihsel veriler vb. sorgulanır ve toplumsal, mekânsal ve doğal çevreye ilişkin analizler yapılır.
3. Kentsel Yapılanma ve Bağlantılar: Bu aşamada kentsel tasarım karar ve ilkeleri oluşturulmalıdır. Bunun içinde nazım ve uygulama imar planları ile kentsel tasarımın ilişkilendirilmesi, ulaşım, kullanım, yoğunluk, kentsel donatı, enerji, doğa ve ekoloji, imaj ve anlam ile kent kimliği, yapı adası biçimlendirilmesi ve parsel ilişkisi gibi konuların belirlenmesi gerekmektedir.
4. Mekân ve Detaylar: Tasarıma dayalı mekânsal kaliteyi oluşturan ara yüz ve yapıya ilişkin detaylar olarak kent merdivenleri, köşeler, çatılar, kaldırımlar, pencereler, zemin kaplamaları, bina boyutu ve ölçek ilişkileri, işlevsel çeşitlilik ve değişimin mekâna esnek şekilde yansıması, kamusal mekân ve kalitesi ile güvenlik duygusu bu kapsamda değerlendirilebilir. Mekân detayları bir yandan yapılar ve yapı detaylarını oluştururken diğer yandan da bütünde kentsel mekânın kimlik ve kalitesini tanımlamaktadır. Bununla birlikte kamusal mekânlarda yeşil ögeler ve peyzaj, kamusal sanat öğeleri, kentsel aydınlatma, kent mobilyaları ile tamamlanmaktadır. Kamusal ve özel mekân arasındaki ara yüzü tanımlayan, parmaklıklar, duvarlar, yatay ve düşey elemanlar, girişler, kapılar, saçaklar tasarıma detay zenginliği veren önemli yapısal elemanlardır.
5. Rehberin uygulaması ve izleme: Kentsel tasarım sürecini etkin şekilde yönetebilmek için uygulamanın sistem içindeki kontrolü gerekmektedir. Bu kapsamda, belediyelerin tasarımı izlemesi ve uygulama sürecini yönetmesi için iç denetimi sağlaması önemlidir. Kontrol, tasarım ilke ve hedeflerinin, kentsel tasarım kavramsal şema, kentsel tasarım rehberleri ve kentsel tasarım projeleri ile birlikte bir bütün olarak ele alınarak nesnel ölçütlerle, niteliksel ve niceliksel yöntemler kullanılarak izlenmesi ile mümkündür. Değerlendirmelerde, kentsel tasarım projelerinin imar planı sürecine olan etkileri, plan değişikliği yapılıp yapılmayacağı, tasarım sürecine yapılacak ilaveler, kentsel tasarım projelendirme tekniklerindeki yenilenmeler gibi konular ele alınabilir.
   Yaşam ve mekân kalitesi göstergeleri esas alınarak yerleşmeler için projede öngörülen iyileştirme kararları izlenmeli ve gerekli tedbirlerin uygulama programı belirlenmelidir. Bu kapsamda izleme sureci ile ilgili;
   – Sorumlu birimlerin belirlenmesi,
   – Kentsel bilgi sisteminin oluşturulması,
   – Kentsel göstergelerin / ilkelerin tespit edilmesi,
   – İzleme ve değerlendirme faaliyetleri ve raporlamalar, şeklinde bir süreç tanımlanmaktadır [i].

Rehberleri Hazırlayacak Tasarım Ekibinin Mesleki Formasyonu ve Yetkinliği

Proje Ekibi ve danışmanları, çalışma alanının niteliğine göre belirlenen yaklaşım ve vizyon doğrultusunda seçilmelidir. Kentsel Tasarım Rehberleri ekibinde kentsel tasarım konusunda deneyimli veya kentsel tasarım uzmanı olan Şehir Plancısı, Mimar ve Peyzaj Mimarı disiplinleri önemlidir.

Ayrıca yukarıda ifade edildiği üzere; farklı kentsel tasarım rehberi çalışmalarında farklı uzmanlıklar da gerekebilir. Konunun özeline göre ekibe danışmanlık yapacak sosyolog, ulaşım plancısı, coğrafyacı, tarihçi, ekolog, kıyı mühendisi, ekonomist ve kentin öne çıkan özelliklerine göre arkeolog, sanat tarihçisi vb. uzmanlıklar olabilir.

Sonuç

Mevzuat ile uygulamada elde edilen kentsel tasarım rehberlerinin ülkemiz için önemli bir deneyim olanağı sunabilecek çeşitlilikte oluşmadığı görülmektedir. Kentsel çevrede kimlikli mekânların üretilememesi ve bütünsel yaklaşımın eksikliği bunun sonucudur. Tasarımcıların tek tip kentsel doku üretme yaklaşımının kentsel mekân ve yaşam kalitesini sağlamak konusunda çözüm olmadığı saçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Kentsel Tasarım öncü bir rol üstlenerek, yenilikçi çözümleri yaşama geçirebilme konusunda önemli fırsatlar yaratabilme potansiyeline sahiptir. Bu noktada ise gelişmenin kontrolünde çok genel kullanılan bir dizi sayısal standartlar yerine, dünyada başarıyla uygulanan örnekler de dikkate alınarak, ‘Tasarım Rehberi’ ile kolay, anlaşılabilir ve müzakereye açık, yönlendirici seçenekler getirilebilir.

Bu çalışmada; bir kentsel tasarım rehberinin nasıl hazırlanacağı, hangi süreçlerin takip edileceği ve ilgili bölümlerin neler olması gerektiği hususlarında genel çerçevenin tanımlanmasına çalışılmıştır. Bu doğrultuda; kentsel tasarım rehberlerinin ülkemizde uygulanabilmesi ve yaygınlaştırılabilmesi için neler yapılabilir sorusu çok önemlidir.

Yerel yönetimlerin kentsel tasarıma bakışı ile kentsel tasarım süreçlerinin işleyişini şu temel başlıkların altında tartışılması önemlidir. Belediyelere;

• Tasarımın anlam ve içeriğine ilişkin bilgilendirmelerin yapılması (Örneğin Bakanlıkça hazırlanan Yerel Yönetimler için Kentsel Tasarım Rehberi El Kitabı 2018 yılında hazırlanarak, Ülkemizdeki kentsel tasarımla ilgili özgün yayın eksikliğini gidereceği ve en önemlisi belediyelerin kentsel tasarım rehberlerine ilişkin farkındalıklarının ve bilinç düzeylerinin artırılacağını söyleyebiliriz),
• Tasarım süreçlerine ilişkin deneyimlerinin (kurulacak Kentsel Tasarım Deneyim Platformu aracılığıyla) paylaşılması ve Belediyelerin elde ettikleri deneyimler ve karşılaşılan sorunlar da dikkate alınarak politikalar oluşturulması,
• Tasarım süreçlerinin mevzuat kapsamında iligili aktörlerle ve zamanla birlikte yürütülmesi için süreçlerin tanımlanması,
• Yetersiz sayıda bulunan teknik personelin, tasarım konusunda öğretici dokümanların hazırlanması ve eğitimler düzenlenmesi,
• Kaliteli tasarım ve süreçte iyi bir hizmet vermeleri için uygulamaların performans ilkeleri ile izlenmesidir.

Sonuçta; yaşam alanlarının yerel ve tarihsel kimliğinin korunması ve yaşam kalitesinin arttırılması, nitelikli kentsel mekânların sağlanması için kentsel tasarım çalışmalarının (projeleri ile rehberleri), planlama sistemi içerisinde etkin bir araç olarak kullanılması için yeniden tanımlanmalıdır. Böylece kentsel tasarım proje ve rehberleri yaşam kalitesi yüksek, kimlikli yaşam alanları oluşturmak için “ideal” bir araç olarak tanımlanmaktadır.

Mehmet Nazım Özer, Gazi Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nde 1995-2004 yılları arasında araştırma görevlisi, 2004 yılında Bayındırlık ve İskân Bakanlığında şehir plancısı, 2011 yılından bu yana da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Kentsel Tasarım Şube Müdürü olarak görev yapmaktadır. Ayrıca Gazi Üniversitesinde Şehircilik Atölyesi ve Kentsel Tasarım Atölyelerinde yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak akademik çalışmalarına da devam etmektedir. Kamu Sektöründe ve Akademide olmak üzere çeyrek asırlık mesleki deneyiminde kentsel planlama, kentsel tasarım ve peyzaj mimarlığı ana ekseninde olmak üzere; koruma, ekoloji, kimlik, estetik, mevzuat, yaşam kalitesi temalarında sempozyum, çalıştay vb. katıldı ve yayın çalışmaları yaptı. Kentsel tasarım ve yarışmalar; mesleki deneyimlerinde önemli yer edinmiş olup 45’in üzerinde ulusal ve uluslararası çeşitli kentsel tasarım yarışmalarına katıldı. Bu yarışmalardan 20’nin üzerinde ödüller kazandı ve jüri üyeliği görevlerinde bulundu.