Kentsel Tasarım Rehberlerinin Etkinliği-1

Kimlikli ve yaşanabilir kentsel çevreler yaratılabilmesi için planlama ve tasarım süreçlerinde kentsel tasarım rehberlerinin etkinliği üzerine söz söyleyen bu çalışmayı iki bölüm halinde sizlere sunuyorum. Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca yürütülen çalışmalar üzerinden açıklanmaya çalışacağım konunun ilk bölümünü “Kentsel Tasarım”, ikinci bölümünü ise “Kentsel Tasarım Rehberleri” oluşturuyor.

Genel

Kentsel yaşam kalitesi ve buna bağlı olarak kent kimliği, son zamanlarda ülkemizin planlama ve tasarım gündeminde artan bir ilgiyle tartışılan bir kavram haline gelmiştir. Anadolu kentleri, benzerliklerin ötesinde ayırıcı özellikleri ile zengin yaşamsal kültürün yansımasıdır. Kentler ve mekânlar, kentlinin hatıralarını ve beklentilerini, tarih ve kolektif bellek ile şekillendirerek kentsel yaşamın kimliğini oluştururlar. Ancak zamanla hızlı kentsel gelişim ve değişim, morfolojik ve tarihi bağlam kapsamında değerlendirildiğinde kentlerdeki kentsel yaşam kültürünü yok etmeye başlamıştır. Ülkemiz kentlerinin temel sorunu “kültür içeriğinden soyutlanmış hızlı kentleşmenin” etkisiyle, geçmiş kültürlere dayalı bu yaşamsal ve mekânsal kimliklerini kaybetmeye başlamaları ve yeni bir kimlik de kazanamamalarıdır.

Günümüzde ise, yukarıda bahsedilen sorunlar ile giderek yok olan bu kentsel yaşam kültürü ve buna bağlı kimliğin kentlerimize yeniden nasıl kazandırılacağı “bir planlama ve tasarım sorunu” olarak görülmektedir.

Burada sorulması gereken temel soru şudur; “Yerleşmelerin kimliğinin geliştirilmesinde; kentsel tasarım rehberlerinin katkısı olabilir mi?” Bu soruya;

• Sağlıklı, yaşanabilir ve sürdürülebilir kentsel mekânların oluşturulmasında kentsel tasarım rehberlerinin önemli bir rol üstlenebileceği,
• Bu sürecin sağlıklı işleyebilmesi için planlama sisteminin tasarım odaklı yeniden tanımlanmasının gerekliliği,
• Tasarım rehberlerinin, kentsel mekânın niteliğini değiştirerek kimlikli ve yaşanabilir çevreler oluşturabileceği
gibi üç temel yaklaşımla cevap verilebilir.

Kentsel Tasarımın Kontrolü / Denetimi

Rehberlerle ilgili dünya örneklerine bakıldığında bir takım ölçütlerin oluşturulduğu kuramsal çerçeveler tanımlanmaktadır. Kentsel tasarım rehberleri; tasarım çerçevesi çizen ve uygulandığı yer, zaman ve projeye özgü bağlamlar taşıyan, yerin anlam ve kimlik kazanması ve yapıların uyum içerisinde bir bütünlük sağlaması için ortak bir dil oluşturmaya yarayan bir araçtır. Bu dil bir statik denetim mekanizması olarak değil, yaratıcılığı özendiren bir süreç olarak algılanmalıdır. Ayrıca rehberlerin, yerin kimlik kazanmasında sihirli formül olmadığının altının çizilmesi gerekmektedir.

Rehberler, uygulama süreçlerine daha fazla denetim ve sınırlama getirmezler; yerin kimliğini yönlendirilebilecek ilkeler ve alternatif formlar sunan tasarım kontrollü süreçleri tanımlar. Tasarım kontrolleri; kendine özgü, nümerik, kavramsal, kuramsal parametreleri olan bir tür performans değerlendirme çerçeveleridir [i].

Özellikle Avrupa ve ABD’de kentsel mekândaki değişimin yönlendirilmesinde çeşitli denetim araçları kullanılmaktadır. Bunlar;

– İngiltere’de; tasarım yönetmelikleri, tasarım özetleri, tasarım kılavuzu ve gelişme özetleri gibi belgeler, uygulama süreçlerini destekleyici (1) olarak kullanılmaktadır.
– ABD’de ise kentsel tasarım (2) kılavuzlarından genellikle uygulama süreçlerini ‘gözden geçirme ve kontrol’ amaçlı faydalanılmaktadır.
– Fransa’da da kent planları tek başlarına yeterli görülmemekte, planlama alanı ile bölgeleme planı gibi tasarım denetimi araçları (3) kullanılmaktadır [ii].

Genel bir değerlendirme yapılacak olursa; Kentsel tasarım rehberleri, kentsel tasarım politikaları ile kamusal mekânın biçimlendirilmesine yönelik yerin özgün niteliklerini ortaya çıkarmak ve karakterini geliştirmek için yol gösterici kuralların tanımlandığı ortak bir dilin oluşmasını sağlayan bir belgedir. Her ülke bu belgeyi, kendi planlama sistemi içerisinde plan kararlarının uygulanmasına yardımcı bir denetim süreci olarak kullanmaktadır.

Ülkemizde Kentsel Tasarım Rehberlerine İlişkin Deneyimler

Ülkemizde, kavramsal olarak “kentsel tasarım rehberi” ifadesinin ilk kullanımını, 1990’ların başında, İstanbul Büyükşehir Belediyesinin çalışmalarında gündeme gelmiş olmasına rağmen yaygınlaşması son 10 yıllık bir dönemi kapsamaktadır.

Genelde tanımlı, somut ve gündelik kentsel hizmetlerin gerçekleştirilmesi için kazandıkları deneyimler ile örgütlenmiş bulunan belediyelerde; kentsel tasarım/rehberleri sürecinin disipliner yapısı nedeniyle mevcut örgütsel yapısı içerisinde farklı birimlerin sorumluluk ve görevleri açısından, bir bütün olarak yürütülmesi zorunludur. Kentsel tasarım rehberlerinin hazırlama oranının çok düşük olmasının nedeni yerel yönetimin içsel yapılanmasının bu tip organizasyona dönüştürülememsi olarak göstererilebilir.

Bunun yanında belediye başkanlarının kentsel tasarım çalışmalarına bakışı ile belediyelerin ilgili birimlerinde çalışan şehir plancısı, mimar ve peyzaj mimarlarının konu hakkındaki birikim veya deneyimlerinin de önemli olduğunu söyleyebiliriz.

Türkiye’de kentlerin dokusu ve mekânsal özellikleri ile kent kimliğinin tespit edilmesi, yerin mekânsal zenginliklerinin korunarak, geliştirilmesi için kentsel tasarım çalışmaları büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda merkezi yönetim tarafından Kentleşme Şûrası ve Bütünleşik Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı (KENTGES) ile Şehircilik Şurası düzenlemiştir. Şuralar ve Strateji belgesinde birçok temel eksen üzerinden sorunlar tanımlanmış ve çözüm önerileri oluşturulmuştur. Bu eksenlerin en önemlisi de Kimlik ve Tasarımdır.

Şura ve Strateji belgesinde; nitelikli kentsel yaşam ve mekânın sağlanmasında Kentsel Tasarımın etkin rol oynadığı hususunun altı çizilmiştir. Genel olarak; yerleşmelerin kimliğine ilişkin araştırmalar yapılması ve bu kimliğe yönelik özgün tasarım rehberlerinin hazırlanmasını teşvik edilmektedir. Sonuç olarak, Şuralar ve KENTGES Strateji Belgesi ile Kentsel Tasarımın ve Kentsel Tasarım Rehberlerinin meşrulaşmasında çok önemli ve somut adımlar atılmıştır.

Mevzuat Çalışmalarında Kentsel Tasarım

2011 yılında merkezi hükümet sisteminde bakanlıkların yeniden yapılanması sonucu Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (4) kurulmuştur. Bakanlığın kurulması ile birlikte Kentsel Tasarım kavramı mevzuatta yer almış ve mevzuat alt yapısını oluşturan önemli çalışmalar da yapılmıştır.

Rehber kavramı mevzuatta, Köy/Kırsal Tasarım Rehberi (5) ve Kentsel Tasarım Rehberi (6) olarak geçmektedir. Kırsal karakterli yerleşimlerin korunması, geliştirilmesi ve yaşatılması amacıyla hazırlanan Köy/Kırsal Tasarım Rehberi (7), yerleşme ve yapılaşma özellikleri, mimari doku ve karakteri üzerine yoğunlaşmaktadır.

• İmar Planı içinde özel tasarım alanında yapılacak Kentsel Tasarım Projeleri uygulama koşulları,
• Kentsel Tasarım Projesinde dikkate alınacak araştırma verileri,
• Farklı işlevde planlama bölgelerinde yapı adası bazında Kentsel Tasarım Projeleri için yapılacak çalışmalar,
• Kentsel Tasarım Rehberleridir.

Buna göre mekânsal planlama sistematiği içerisinde; uygulamaya yönelik kılavuz ve tavsiye niteliğinde mekânın imge, anlam ve kimlik kazanmasını, estetik ve sanat değerinin yükseltilmesini, yapıların bir uyum içerisinde ve bütünlük oluşturacak içerikte Kentsel Tasarım Rehberinin hazırlanması da istenilmektedir.

Köy tasarım rehberlerinin ilgili idare meclisi kararı ile onaylanması hükme bağlanmışken Kentsel tasarım rehberlerine ilişkin net bir süreç tanımlanmamıştır. Ancak, Ruhsat (8) müracaatlarında belediyesine teslim edilecek projeler için belirtilen “yerleşme ve yapının özelliğine göre ilgili idarece istenecek” kapsamında ele alınabilir.

Mevzuatta geçen Kentsel Tasarım Rehberleri (9); yürürlükteki mevzuat kapsamında, plan ve projelerle bağlantılı olarak; imar planının eki olarak plan açıklama raporu veya imar planının plan notlarına dâhil edilerek ya da plandan ayrı, özel bir doküman şeklinde hazırlanabilir.

Kentsel tasarımın, planlama ve uygulamadaki etkinliğinin arttırılması amacıyla Bakanlıkça Kentsel Tasarım Rehberleri (10) çalışmaları yürütülmektedir. Bakanlıkça yapılan bu çalışma; dünya örnekleri de gözetilerek ülkemizde kentsel tasarım rehberlerinin hazırlanması ve uygulanmasına dair önerilerin geliştirilmesi, rehberlere ilişkin içerik, konu ve kapsamın belirlenerek uygulanmasının yaygınlaştırılması ve verimliliğinin artırılması için gerekli altyapının sağlanmasına çalışmaktadır. Ayrıca bu çalışma doğrultusunda Yerel Yönetimler için kentsel tasarım rehberi hazırlama el kitabı çalışması da hazırlanmıştır [iii, iv].

Önümüzdeki yazıda sizlerle kentsel tasarım rehberlerini daha detaylı paylaşıyor olacağım.

Mehmet Nazım Özer, Gazi Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nde 1995-2004 yılları arasında araştırma görevlisi, 2004 yılında Bayındırlık ve İskân Bakanlığında şehir plancısı, 2011 yılından bu yana da Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Kentsel Tasarım Şube Müdürü olarak görev yapmaktadır. Ayrıca Gazi Üniversitesinde Şehircilik Atölyesi ve Kentsel Tasarım Atölyelerinde yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak akademik çalışmalarına da devam etmektedir. Kamu Sektöründe ve Akademide olmak üzere çeyrek asırlık mesleki deneyiminde kentsel planlama, kentsel tasarım ve peyzaj mimarlığı ana ekseninde olmak üzere; koruma, ekoloji, kimlik, estetik, mevzuat, yaşam kalitesi temalarında sempozyum, çalıştay vb. katıldı ve yayın çalışmaları yaptı. Kentsel tasarım ve yarışmalar; mesleki deneyimlerinde önemli yer edinmiş olup 45’in üzerinde ulusal ve uluslararası çeşitli kentsel tasarım yarışmalarına katıldı. Bu yarışmalardan 20’nin üzerinde ödüller kazandı ve jüri üyeliği görevlerinde bulundu.