|8 Minutes“Bağcılar’daki Toplanma Alanlarının Kapasite ve Erişilebilirliklerinin CBS Ortamında Analizi” başlıklı proje ile deneyimleme fırsatı bulduğum Esri Türkiye tarafından düzenlenen Genç Bilginler Yarışması 15 Şubat 2025 tarihinde, Ankara’da gerçekleşti.
Esri Türkiye, ülkemizdeki üniversitelerin ilgili bölümlerinde lisans ve yüksek lisans programlarında öğrenimlerine devam eden veya yeni mezun olmuş öğrencilere yönelik olarak; dünyada “Esri Young Scholars” adıyla bilinen Esri Genç Bilginler Programı’nın Türkiye ayağını düzenlemektedir. Yarışmanın amacı, öğrencilerin gerçek dünyadaki problemleri çözmek için CBS teknolojisini kullanırken gösterdikleri üstün gayretleri, yenilikçiliği, yaratıcılıklarını desteklemektir. Her yıl yapılan final sunumları sonucunda seçilen Genç Bilgin, San Diego’da düzenlenen Dünya’nın en büyük CBS konferansı Esri UC’ye katılmaya hak kazanmaktadır.
Türkiye’nin farklı illerinden seçilen 12 projenin yarıştığı bu seneki yarışmanın jüri üyeleri daha öncekilerde de olduğu gibi, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) alanında farklı disiplinlerden uzman isimler arasından seçilmiştir. Jüri başkanlığını, Eskişehir Teknik Üniversitesi Jeodezi ve Coğrafi Bilgi Teknolojileri Anabilim Dalı’ndan Prof. Dr. Uğur Avdan üstlenirken, akademik jüri üyeleri arasında Ankara Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nden Doç. Dr. Rüya Bayar ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Programı’ndan Öğr. Gör. Dr. Seçkin Fidan yer aldı. Esri Türkiye adına jüri değerlendirmesine katkı sağlayan üyeler ise Esri Türkiye kurucu ortağı Mehmet Tankut, CEO Barış Uz, Eğitim Hizmetleri Müdürü Utku Şahin ve Pazarlama Müdürü Gülru Belül olmuştur.
Farklı disiplinlerden projelerin ve katılımcıları bir araya getiren etkinlikte birincilik ödülüne layık görülen Gebze Teknik Üniversitesi’nden Büşra Demirci’nin “Mekânsal Zekâ (GeoAI) Uygulama Analiz Araçlarının Geliştirilmesi ve Bina Enerji Performansı Skoru Tahmin Uygulaması” başlıklı projesi, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve yapay zekâ entegrasyonu açısından önemli bir konu başlığını tartışmaya açmıştır. İkinci olan Akdeniz Üniversitesi’nden Alperen Ünlü’nün “TOD Şehirler İçin Açık Veriler Kullanılarak Raylı Sistem Güzergâhlarının Oluşturulması: Antalya Örneği” başlıklı çalışması ise ulaşım planlamasında açık veri kullanımının etkinliğini vurgulayan önemli paylaşımlar gerçekleştirmiştir.
Depreme karşı ne derece hazırlık yapılması gerektiğini mekânsal olarak ortaya koyarak, acil durum planlamasına katkıda bulunmayı hedeflediğim “Bağcılar’daki Toplanma Alanlarının Kapasite ve Erişilebilirliklerinin CBS Ortamında Analizi” başlıklı çalışma 6 Şubat 2023’teki Kahramanmaraş depremleri, afet yönetiminin önemini temel almaktadır. Deprem öncesi ve sonrası süreçlerin iyi yönetilmesi, güvenli ve erişilebilir acil toplanma alanlarının planlanması hayati önem taşımaktadır. Bağcılar, yoğun nüfusu ve kişi başına düşen yeşil alan miktarının azlığıyla dikkat çeken bir ilçedir. 1970’lerden itibaren kontrolsüz yapılaşma ve kentsel dönüşüm, yüksek katlı binaları artırarak toplanma alanlarını sınırlamış; bu durum ilçeyi olası bir Marmara Depremi’nde yüksek riskli bölgelerden biri haline getirmiştir.
Afet yönetimi çalışmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), toplanma alanlarının belirlenmesi, kapasitelerinin değerlendirilmesi ve güzergahların oluşturulmasında önemli bir rol oynamaktadır. Proje kapsamında da CBS ve planlamanın önemi vurgulanmıştır.
Proje; Literatür Taraması, Analizler (Toplanma Alanları, Bina ve Yol Hasarları) ve Riskli Mahalle Tespiti olmak üzere üç başlık altında oluşturulmuştur. İlk aşamada; Ülkemiz ve İstanbul’un deprem riski, afet yönetimi ve CBS, toplanma alanlarının yer seçimi kriterleri ve Bağcılar ilçesinin genel yapısı olmak üzere dört aşamalı geniş bir literatür taraması gerçekleştirilmiştir. Çalışma alanındaki toplanma alanlarının yer seçim kriterlerini değerlendirmek için bir kriter matrisi oluşturulmuştur. Mahalle bazında, bu kriterler kapsamında değerlendirmeler yapılarak kişi başına düşen toplanma alanı miktarına ulaşılmıştır (Resim 2).
Bina hasar görebilirlik değerlendirmelerinde ilçedeki mahallelerin; bina adeti, kat adeti ve yapı yoğunluğu analizleriyle yapı stokları incelenmiştir. Bu aşamada, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin 2020 yılında yayınlamış olduğu İlçe Olası Deprem Kayıp Tahminleri Analizleri’nden yararlanılmıştır. Tüm yapı stoku parametreleri Ağırlıklı Çakıştırma Analizi ile değerlendirildikten sonra; ele alınan bina hasar tahminleri toplanıp, mahalledeki toplam bina sayısına bölünerek risk oranı bulunmuştur. Belirlenen risk ortalamasına göre; İlçedeki 22 mahalleden 10’u, risk oranı yüksek olarak ortaya çıkmıştır (Resim 3).
3. ve son Analiz basamağı olan Yol Hasar Tahminlerinde, olası bir deprem sonrasında önemli ulaşım akslarında oluşabilecek erişim sorunları ele alınmıştır. İlçedeki 15 ve 20 metre genişliğindeki caddeler üzerinde, yola 5-10 metre yakınlıkta alan yer alan; hasar alınca yola da zarar vererek ulaşımı engellemesi öngörülen daha yüksek orana sahip olanlar hasar alınca yola da zarar vererek ulaşımı engellemesi öngörülen daha yüksek orana sahip (4-6 katlı yapılarda %30, +7 katlı yapılarda %60 oranla yıkılma tehlikesi barındıran) binalar, seçilerek yıkılma tehlikesine sahip yüksek katlı bina sayısı hesaplanmıştır.
Sentez aşamasında, risk oranı yüksek bulunan 10 mahallenin her biri, tüm analizler üst üste çakıştırılarak uydu görüntüleri eşliğinde detaylı olarak incelenmiştir. İlçedeki 22 mahalle arasında Yıldıztepe Mahallesi; yapı yoğunluğu yüksek, bina yıkılma risk oranı ortalama üzeri, toplanma alanı sayısı bakımından en az ve kişi başına düşen miktarı 0,40 metrekare ile, en riskli mahalle olarak tespit edilmiştir. Yol kapanma analizleri sonucunda ise, mahalledeki Şehit Yılmaz Caddesi’nin %40’ı, Bağcılar Caddesi’nin ise %27’sinin kapanacağı öngörülmüştür.
Nüfus ve yapılaşma yoğunluğu ile dikkat çeken Bağcılar ilçesinde, kişi başına düşen toplanma alanı 1,68 m²’dir ve bu miktar afet durumunda ilçede yeterli toplanma alanın sağlanamadığını göstermektedir. Ayrıca sokak aralarında, yoğun yapılaşmanın ortasında kalan küçük ve parçacıl durumdaki toplanma alanlarına, yüksek katlı bir binanın hasar alarak yola devrildiği bir senaryoda erişime dair önemli sorunlar yaşanacaktır.
Toplanma alanları ise türlerine göre çeşitlilik göstermektedir. Fakat bu dağılım, ilçe genelinde homojen değildir; birçoğu ise yeterli donanım ve altyapıya sahip değildir. İlçede yıkılma tehlikesi barındıran binaların, acil durumda tahliye yollarının kapanmasına neden olması; dolayısıyla hastane ve yardım noktalarına ulaşmada sorunlar yaratacağı kolaylıkla tespit edilebilmektedir.
Paylaşma fırsatı bulduğum proje gibi farklı ölçeklerde farklı senaryoların ve içeriklerin tartışıldığı; daha da önemlisi çeşitlenen disiplinlerin bakış açılarına dair tüm katılımcılarına önemli kazanımlar sağlıyor olması yarışmayı her anlamda dikkate değer kılmaktadır.
Literatürde geleneksel çalışmalar genellikle tek bir parametreye odaklanırken bu projede; CBS ortamında farklı veri kaynakları ağırlıklı çakıştırılarak analiz edilmiştir. Tüm analizlerin senteziyle, çok boyutlu bir risk analizi yapılarak müdahale alanları tespit edilebilmektedir. CBS programlarının etkin kullanımı, üst ölçek planların basmakalıp kararlarıyla değil; daha alt ölçekte ve detayda mekâna özgü karar verebilmemizi sağlamaktadır.
Ülkemiz, deprem gerçeğiyle yüzleşmek zorundadır ve bu gerçeği göz ardı etmek, geleceğimizi riske atmaktır. Bağcılar özelinde yapılan bu çalışma, afet yönetiminin sadece bir zorunluluk değil, hayat kurtaran bir planlama aracı olduğunu göstermektedir. Unutulmamalıdır ki, depremler değil, ihmaller öldürür. Bu yüzden bilimsel verilerle desteklenen doğru planlamalar yaparak, geleceğimizi güvence altına almak hepimizin sorumluluğudur.
2024 yılında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nden mezun olan Sude Odabaş, lisans eğitimi süresince kentsel tasarım ve afet yönetimi konularında çeşitli proje ve atölye çalışmalarında yer almıştır. Akademik yolculuğu boyunca MSGSÜ’nün bilimsel araştırma projelerinde görev almaya devam eden Odabaş, veri analizi ve haritalama tekniklerini kullanarak kentsel planlama süreçlerine katkı sağlamaktadır.