2 Yaka 1 Coğrafya: Ayvalık ve Lesbos Kırsalı

Bir zamanlar aynı kültürel coğrafyayı paylaşan, savaş sonrası ise sınırların oluşmasıyla birbirinden koparak, farklı süreçlerle değişime uğrayan kırsal yapının incelenmesi amacıyla başladığımız araştırma projemizin konu alanı Ayvalık ve Lesbos kırsal yerleşimleridir. Ayvalık’ta geçen zamanla birlikte kaybolmaya yüz tutan bazı mekânsal kimlik ögelerinin izlerinin Lesbos kırsalında yakalanabileceği öngörüsünden hareketle oluşturulan proje önerisinde temel olarak, coğrafi ve kültürel sürekliliğin aranmasına ve sahip olunan mirasın nasıl aktarılacağına dair bir başlangıç sağlamak istenmektedir.

Ekim 2015’te Planlama Atölyesi IV-V programı çerçevesinde gerçekleştirilen Balıkesir ili, Ayvalık ilçesi saha çalışması kapsamında incelenen Ayvalık’a bağlı 19 köy yerleşimi, önceki kırsal alan çalışmalarımızdaki bulgularımızdan farklılaşan şekilde mekânsal, mimari ve kültürel ögeler sunmuş; karşılaştırmalı analizlere de olanak tanıyan öznellikleriyle farklı bir perspektifte çalışmalarımızın ele alınabilirliğini göstermiştir.

Bu perspektiften hareketle projenin temel amacı; Yunanistan’a en yakın yerleşimlerden biri olan Ayvalık’ın kırsalında bir dönem Rumların da yaşadığı ve günümüzde söz konusu döneme ait tipolojiyi ve kültürü belli bir oranda korumakta olan köyler ile karşı yaka Lesbos’un köy yerleşimlerini karşılaştırmak; benzerlik ve ilişkiselliklerin kırsalda nasıl tezahür ettiğini analiz ederek, kırsal kalkınma hedefi çerçevesinde potansiyelleri ortaya çıkartmaktır.

Bu amaç doğrultusunda hedeflenenler ise: • Kırsal yerleşimlere ilişkin temel analizler ışığında, sahip olunan potansiyelleri ve bunların nasıl değerlendirilebileceklerini ortaya çıkartmak, • Dikkatle ele alınması gerektiğinin farkındalığıyla, yerel kırsal kalkınma modelleriyle her iki yakaya da ilham kaynağı olacak referansları elde etmek, • Süregelen koşullar nedeniyle değişim / dönüşüm eğilimlerine karşı mevcut kültürel ve mekânsal özellikleri koruyacak ilkeleri tartışmaktır.

Bu öneri projenin hem kendisi, hem proje ekibi, hem de üniversitemiz için önemi: • Kurumumuzda disiplinler arası çalışmaya olanak sağlaması, • Kurumumuz tarafından ortaya çıkarılmış Köy Tasarım Rehberi kapsamındaki kırsal planlama ve tasarım uygulamalarına yönelik çalışmalara farklı kültürel karşılaştırmalar üzerinden yeni bir bakış açısının ortaya konacak olması, • Sürdürülebilir kırsal yerleşimleri, yaşamı ve mekânsal bilgileri günümüzün beklentileri çerçevesinde yeni yaklaşımlarla destekleyecek deneyimleri değerlendirecek olması, • Farklı bir bölgesel yapının, özellikle Türkiye genelinde kıyaslandığında en az göç veren Ayvalık köylerinin yaşatılması için sahip olduğu potansiyeli anlamaya ve bunları geliştirmeye yönelik bilgilerin elde edilecek olması, • Kırsal yerleşmede, alanın kimliğiyle uyumlu ve sürdürülebilir yaşamı dikkate alacak olan planlama ve tasarım açılımlarıyla ilgili akademik bir yayının hazırlanacak olmasıdır.

Ayvalık ve Lesbos kırsal yerleşimleri; zengin sosyo-kültürel ilişkiler, her iki yakada da zeytin yetiştiriciliği başta olmak üzere tarımsal üretim kültürü ile bu üretim pratiklerinin kırsal yerleşmelerle etkileşimi ve peyzaj değerleri açısından günümüzde hala özgün yapılarını korumaktadır. Bununla birlikte kırsal yerleşimlerin mimari ve kültürel miras değerleri, morfolojik özellikleri, yerleşimlerin merkezle ilişkilenme biçimleri ve tipolojik yapıları da benzerlik taşımakta olup, tüm bu benzerlikler proje kapsamında karşılaştırmalı olarak ele alınmayı hak etmektedir. Bu proje kapsamında karşılaştırmalı olarak ele alınacak olan yerleşimlerden Ayvalık köyleriyle ilgili verilerin bir kısmı, Planlama Atölyesi IV-V programı çerçevesinde Ekim 2015’te gerçekleştirilen saha çalışmasında elde edilmiştir. Elde edilen veriler doğrultusunda köylerin demografik, coğrafi, sosyo-kültürel, iktisadi ve doğal yapıları 2 ay süresince detaylı olarak incelenmiş olup; köyler arasındaki benzerlikler ve farklılaşmalar ortaya koyulmuştur. Bu ilk analiz bulguları, Ayvalık ve Lesbos kırsal yerleşimlerinin karşılaştırılmasında baz alınacak temel ilkelere de altlık oluşturmuştur.

Ekim 2016’da ilk ayağı Lesbos’da gerçekleştirilen, ikinci ayağı ise 2017 Şubat’ında Ayvalık kırsalında yapılmış olan saha çalışmasında veriler tamamlanmıştır. Aynı zamanda bu süreç içerisinde, saha konusu her iki alan için de kırsal yerleşimleri ve ilişkileriyle ilgili çalışma alt grupları belirlenerek bahsi geçen tüm alan, ölçek, başlık ve kavramlara ilişkin yoğun kaynak taramaları tamamlanmış; projeye destek olan kişi ve kurumlarla gerçekleştirilen ön görüşmeler sonucunda sahayla bütünleşik ve detaylandırılmış çalışmalar yapılmıştır. Nihayetinde tüm bu çalışmalar, yapılacak saha çalışmaları için hazırlık maiyetinde gerçekleştirilmiştir.

Bu hazırlık safhasında ayrıca, Lesbos’taki kırsal yerleşim sayısının Ayvalık ile kıyaslanınca yüksek olması ve saha çalışması için belirlenen gün sayısının tüm yerleşimleri incelemek için yeterli olmaması nedeniyle detaylı çalışılacak örnek köylerin seçilmesi gerekliliği üzerine de tartışarak, yine tartışmalar sonucu belirlediğimiz kriterlere göre seçimler gerçekleşmiştir. Bu örnek köylerde çalışma kapsamı genişletilerek, sokak ve parsel kullanımlarının, kırsal konut tipolojilerinin, geleneksel yapım teknikleri ve malzemeleri gibi özelliklerin de değerlendirilerek proje amaç ve hedeflerinde ortaya konulan beklentilere ulaşılacak şekilde incelenmesi hedeflenmiştir.

Gelinen noktada görülen odur ki, araştırma projemiz, çıkış noktası itibariyle Ayvalık – Lesbos kırsallarının karşılaştırılmasına yönelik bilinenin ve tahmin edilenin dışında, doğrudan gözlemle edin(dir)diği deneyimle bağlantılı olarak daha detaylı değerlendirilmesi gerekli bir konunun alt başlığını oluşturmaktadır. Suyun öte yanındaki Ege kültürünün ortak paydaşı olan Lesbos’un, Ayvalık ile kurduğu yakın komşuluk ilişkisi dışında, aslında coğrafi açıdan daha yakın olduğu Assos ve yakın zamanda geçici gümrüğün de kurulu bulunduğu Akçay ile olan ilişkisi üzerinden değerlendirilmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Oysa Mytilene ile Ayvalık arasındaki mevcut bağlantının çok daha erken zamanlarda, 19. yüzyılda, adanın Türkiye’ye daha yakın noktası olan Molyvos ile Assos arasındaki bağlantının varlığı ve dolayısıyla önemi bilinmektedir.

Yaşanan savaşlarla birlikte bu yakın nokta zaman içinde savunma hattı olarak belirlenip kapatılırken, Mytilene – Ayvalık bağlantısı güçlenmiştir. Çalışma kapsamında örnek alan olarak incelenen Molyvos’un, adanın Mytilene’den sonra ikinci merkez noktası olduğu saha çalışması esnasında gözlemlenmiştir. Yapılan araştırmalar ve mülakatlardan elde edilen verilerle de doğrulanan bu bilgi, detaylı araştırılması gereken bir konu olarak düşünülmektedir.

Devam projeleri açısından önemli ufuklar açacağına inandığımız Ayvalık – Lesbos kırsal yerleşimlerinin karşılaştırılmasına odaklanan çalışmamızın gerek konusu, gerek paydaş ilişkileri, gerekse de saha yöntemi açısından önemli kazanımlar edindiğine inanıyoruz.